Zelfcreatie: Fundament voor duurzaam en betekenisvol onderwijs
Interview met Guus Geisen
door Tjallina Liebregts en Leonie de Haan
Guus Geisen is onderwijskundige met ervaring als leerkracht, directeur en onderwijsbegeleider. Hij heeft zich gespecialiseerd in het innoveren en transformeren van organisaties vanuit een lerend perspectief. Elke vraag is uniek en vraagt om een lerend perspectief.
Guus houdt zich bezig met coachen, inspireren, innoveren, schrijven en begeleiden van personen, teams en systemen in de regio, het land en internationaal. Guus heeft een boek geschreven waarin zelf-creatie een belangrijke rol speelt: ‘Autopoiesis, perspectief op duurzaam, betekenisvol onderwijs.’ In ons interview ontstond een mooi gesprek over de verbinding tussen zelfcreatie en Autopoiesis en wat dat betekent voor ons onderwijs.
Autopoiesis heeft een tweeledige betekenis: zelf-creatie en zelf-productie. Het vindt haar basis in de biologie. Elke cel in een levend systeem ontwikkelt zich door zichzelf te creëren en te reproduceren. Guus heeft dit perspectief vertaald naar het onderwijs en hoe we weer de nadruk kunnen leggen op de ontwikkeling van het lerend vermogen van het individu, het team en het systeem.
Netwerk
Er is een netwerk gestart om Autopoiesis een plaats te geven binnen stichting Kopwerk/Schooltij. Momenteel wordt er binnen onze organisatie samengewerkt in een netwerk met de Ark in Schagen, de Branding in Den Oever en Schoter Duijn in Den Helder. Inmiddels is een aantal scholen zich aan het beraden om aan te sluiten.
Nu onze scholen de missie en visie in de schoolplannen duidelijk en specifiek hebben omschreven en eventueel een flinke up-date en upgrade hebben gegeven zullen deze waarschijnlijk onderling een aantal raakvlakken hebben; Iedere school streeft ernaar om kinderen naar hun eigen kunnen optimaal te laten ontwikkelen. Hoe we dit doen verschilt per school. Veel scholen gaan hierbij bewust of onbewust uit van het ‘nature and nurture’ principe. Een deel van de mogelijkheden van een kind is in aanleg aanwezig en een ander deel komt uit de omgeving; het gezin, de school, de buurt.
Zelfcreatie
Guus geeft aan dat het ‘nature and nurture’- perspectief vele malen sterker wordt wanneer we uitgaan van het feit dat een individu (een kind) van nature een interne behoefte heeft om te leren. Juist deze intrinsieke motivatie van een kind, zorgt voor potentie om te ontwikkelen. Zodra we uitgaan van de driehoek: aanleg, omgeving én intrinsieke motivatie van de lerende, spreken we over zelfcreatie. Zelfcreatie gebeurt op basis van invloeden van buiten. Deze invloeden verinnerlijk je en verwerk je, waardoor je groeit. Iedere lerende heeft een sterke innerlijke drang om te kunnen leren en ontwikkelen.
"Herhaling is nodig binnen het onderwijs voor verinnerlijking"
Reproductie
In het huidige onderwijssysteem in Nederland wordt veel gebruik gemaakt van herhaling. Herhaling om feiten te kunnen reproduceren zoals bij het oefenen van de tafels van vermenigvuldiging of spellingsregels. Hierbij gaat het om herinnering, om geheugen, zonder invloeden van buitenaf. Wanneer deze invloeden er wel zijn, leiden deze de lerende af. Herhaling is nodig binnen het onderwijs voor verinnerlijking. Zodra we ons realiseren dat er uiteindelijk pas geleerd wordt en betekenis wordt gegeven wanneer er een goede reflectie plaatsvindt en er sprake is van veiligheid, een rijke omgeving en er voldoende vaardigheden voorhanden zijn, wordt er pas echt geleerd.
Autopoiesis = zelfcreatie + reproductie
Wanneer een mens gericht is op reproductie (herhaling) ontwikkel je geheugen. Hoe vaker je jezelf herhaalt hoe beter je wordt. Je weet steeds beter hoe iets werkt. Wanneer je jezelf opnieuw creëert op basis van veranderende omstandigheden ontwikkel je sensitiviteit. Teveel nadruk op geheugen vermindert sensitiviteit voor veranderende omstandigheden. Het gaat juist om de balans tussen zelfcreatie en reproductie. Pas dan is er sprake van Autopoiesis! Zelfcreatie en reproductie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zelfcreatie is de helft van de mogelijkheid om jezelf te ontwikkelen, waarbij je in staat bent met de snel veranderende omgeving en wereld om te gaan. Als je dit vaak herhaalt ontwikkel je geheugen in het omgaan met veranderende omstandigheden.
Veroordeelt Guus het huidige onderwijssysteem?
Guus zegt niet anders te kunnen dan het huidige onderwijssysteem te accepteren. Het is de werkelijkheid en een logisch gevolg van onze geschiedenis. Het huidige systeem is ontstaan vanuit het machine-denken, waarbij fragmentering, productiviteit en uniformiteit van belang zijn. Het systeem school, zoals wij dat kennen is tijdens de industriële revolutie ontstaan. Dit zit in onze genen en in onze bekende patronen. Wanneer we deze principes blijven hanteren krijgen we geen zelfcreatie. Bij zelfcreatie gaan we uit van onderlinge verbondenheid, zelforganisatie en diversiteit. Deze drie zijn fundamenteel voor elk levend systeem en kun je vertalen naar het onderwijs. Elk levend systeem kenmerkt zich door zelforganisatie.
Anders vasthouden
De essentie van machine-denken is voorspelbaarheid. De essentie van een levend systeem is juist de onvoorspelbaarheid. Deze onvoorspelbaarheid moeten we in het onderwijs accepteren en omarmen! Het gaat hierbij om het anders vasthouden en inrichten van het systeem, waarbij onvoorspelbaarheid er mag zijn.
Leren van elkaar
Guus streeft ernaar dat het huidige onderwijs inzicht krijgt in het lerend vermogen van een lerend systeem. Juist bij innovaties in het onderwijs is het van belang om de cultuur en de structuur van het systeem van zelfcreatie als uitgangspunt in te zetten. Dit kan alleen wanneer er wordt samengewerkt. Wanneer er wordt uitgegaan van de zelforganisatie van het samen, werkt het lerend vermogen als een hefboom. Dit geeft meteen aan wat het belang is van de innovatiewand, de wand waarop een team samen aangeeft met welke ontwikkeling men bezig is. Wanneer je als team bij de innovatiewand staat en je deelt je worsteling en succes, leren mensen met en van elkaar. Alle leren verloopt traag (natuurlijke vertraging). Het kost aandacht, oefening, doorzettingsvermogen om iets nieuws te leren en te verinnerlijken en te borgen in het systeem. Versnelling komt voort uit het leren van en met elkaar. Mensen laten iets van zichzelf zien in relatie tot zichzelf: hoe ga ik om met veranderende omstandigheden? Wat leren we van elkaar en hoe organiseren we dat als geheel. Hierbij inspireren mensen elkaar. Zo passen we op 3 niveaus zelfcreatie toe: in relatie tot jezelf, de ander en de wereld om je heen.
